(سایین «لیلی كحالی»نین شعرینین اینجهلهمهسیله بیرگه)یازان: ایلقار موذنزاده
منیم بو شعرده كی تنقید مئتودوم و باخیشبیچیمیم(رویكردیم) روحسالچؤزوملهمه(رویكرد روانكاوانه) و یونگ آچیقلادیغی آرخاتیپباخیشبیچیمی(نقد روانكاوانه با رویكرد كهن الگویی) اولاجاقدیر. باشقا باخیش بیچیملرینه ده توخوناجاغام.
سایین «كحالی»نین شعری آلما ایله باشلاییر. فولكولور ادبیاتیمیزدا گئنیش فلسفی و میفولوژیك دوشونجهلر داشیان آلما، بوردا اساس بیر رول اویناییر. یایین سونلاری و پاییزین باشلانیشیندا دریلن آلما، سئوگی سیمگهسینی داشیییر. میفولوژیك دوشونجهلرده یای فصلی «رمانس» سیمگهسی و سئوگی فصلیدیر، پاییز فصلی ایسه تراژدی. «رمانس»لا «تراژدی»نین برزخینده دوغولان آلما، بشریتین ایلك ائحتیاج فاكتورلاریندان بیری اولان «سئوگی مقولهسی»نین ادبیات آلانیندا گؤسترگهسیدیر. دئمك اینسانین روحسال ایستهیینی یانتیلایا بیلن بیر دویغونون سیمگهسی. اؤنجه ایستردیم یونگ آچیقلادیغی آرخاتیپ(كهن الگو) و كاللئكتیوبیلینجدیشی(ناخودآگاه جمعی) باره ده بالاجا بیر آچیقلاما وئریب، سونرا دا بو آچیدان شعره باخام. آرخاتیپ حاقدا چئشیدلی كیتابلاردان اوخودوغوم عمومی دوشونجهلریمی پایلاشیرام دئمك.*
«كارل گوستاو یونگ»ون دئدییینه گؤره كوللئكتیوبیلینجدیشی، اینسان و یا حیوان یادداشیندا قئیدلی و یاشادیغی كولتوره سؤیكهنهن هر جور ایمگهلر، سیمبوللار، دیل و باشقا تجربهلری قاپساییر و بو تجربهلری اؤز-اؤزونه نئجه تشكیل ائتدیینی آراشدیریر. یونگ كوللئكتیوبیلینجدیشینی، آداما بوتون تجربهلری قاپسایان فردیبیلینجدیشیندان(ناخودآگاه فردی)دن آیری توتور. كوللئكتیوبیلینجدیشی، بوتون بیر تورون فردی تجربهلرینی بیر آرایا گتیریب اورگانیزه ائدیر.
فولكولوروموزدا سئوگی سیمبولو اولان آلما، تاریخ بویو آذربایجان كولتورونو یاشایان اینسانین بیلینجدیشیندا یئرلشدیریلیب، یارانیب، تاریخ بویو حتی ژنتیكی كدلارلا و ذهنی بیر اولایلارلا ایندی كی نسله یئتیشیبدیر. ادبیات دونیامیزدا مینلر متن ایچینده، شعر، ناغیل اولاراق یازیلیب، هله ده یازیلیر. (بو بارهده میفولوژیك آچیدان باخیلیب یازیلمیش، «بیر اوجاقدا ایكی كول توپاسی» سایینلار كیانخیاو و رقیهكبیرینین اورتاق اثرینهده ایشاره ائتمك اولار.) دئمك بو میفولوژیك و آرخاتیپ دوشونجهلر، چوخ اوزاق زامانلاردان ایندیه قدر، بئینین درینلییینده و اینسانین هانسیسا بیلینجینین آلت قاتلاریندا یئرلهشیبدیر. كوللئكتیوبیلینجدیشی بو دئدیییم فولكولور، میف، اورتاق كولتورل دنهمهلر و بوتون بشریتله ایلگیده اولان ائورنسل(جهانشمول) تصویرلرین یئرلشدیریلدییی قابدیر. یونگا گؤره بوتون دونیا اینسانلاری میفلر، افسانهلر و فولكولوریك ناغیللار و دوشونجهلره اورتاق بیر تپكی گؤستریرلر. من بو كوللئكتیوبیلینجدیشینی دونیا سویهسیندن خیردالدیب، آذربایجان سویهسینه داشیییرام. فولكولوروموزدا «آلما»نین شفاهی و عاشیق ادبیاتیمیزدا، چاغداش ادبیات، عادت عنعنهلریمیز او جوملهدن توی دبلریمیزده، خیناگئجهسی بئی طرفیندن دامدان آتیلان آلمادا، و بوتونلوكله چوخلو باشقا اؤرنكلرده، بیر آرخاتیپ سئوگی سیمگهسینه چئوریلمهیه سبب اولماسینی گؤروروك. بو آرخاتیپ گؤرونگو(پدیده) بیزیم یازارلاریمیزدا و متنلریمیز ایچینده یارانان دونیالاردا تانیش و حتی بعضن شابلنلاشمیش بیر دوشونجه و تكنیكه ده چئوریلیر. البته آلمانین بیزیم ادبیات دا بو آنلام و سیمگهیه ییهلنمهسینه، یالنیز بیر ساده سیمگه كیمی باخمامالیییق. بو نئچه یؤنلو بیر فلسفی و میفولوژیك بیر مقولهدیر. بو مقوله، كوللئكتیوبیلینجدیشیمیزین(درون ناخودآگاه جمعی) درینلییینده، كئچمیش نسیللریمیزین خاطیرهلری و گئنل اورتاق عاطفی دویغولاریمیزلا یاناشی گلیشن بیر مقولهدیر. ادبیاتیمیزدا بو مسالهیه ساده و دایاز بیر سئوگی سیمگهسی كیمی باخیلیرسا بیر او قدر دایاز و سینیرلی اولاجاغیق. نه فقط آلما، باشقا ائورنسل مقولهلر ده، ادبیاتدا تاریخ بویو هر زامان تكرارلانان و هئچ واخت كؤهنلمهین سیمگهلر و آنلاتیملارلا بئله بو قایدا ایچینده تانیملانیر دئمك. پاییز، قیش، باهار، یای، گونش، آی، قارا بویا، آغاج و باشقا آرخاتیپلشمیش مقولهلر.
میفولوژیك باخیمدان دؤرد فصلین هر بیریسی بیر دویغو و روحی بیر دورومون گؤسترگهسی و سیمگهسی اولدوغودا، همن آلما قونوسوندا وورغولادیغیم مقولهدن ایرهلی گلیر. ادبیات دا بو آرخاتیپلردن باشقا بیر اؤرنك وورماق ایستهسم «دؤردفصیل»دیر. بو فصیللر شعرلریمیزده ساده بیر سیمگه اولاراق ایشه آلینمامالی و هرهسی گئنیش آنلاملی بیر فلسفه و آرخاتیپیك بیر یوك داشیمالیدیر. یئنی دن دوغولما، آنا اولماق، سئویب-سئویلمك، دوغوم، اؤلوم، بو دؤرد فصیل ده طبیعتین كولكله سئویشمهسی و بولودلارین یئرله اروتیك بیر جینسی ایلگی قورماسی، بیتگیلر، گوللر، آغاجلارین بویلو اولوب یایدا میوه دوغماسی، پاییزدا آیریلیغا اوغراییب قیشدا اؤلمهسی، ایلك نظرده ساده-ساده آنلاتیملاردیر. حالبوكی تاریخ بویو(بلكه میلیون ایللر) اورتاق عاطفی و توپلومسال اورتاق دویغو و دنهمهلر و بو فصیللرده یاشانیلان آنیلار، كوللئكتیوبیلینجدیشیندا توپلاشیب ایندیكی نسلیمیزه قدر ایرهلی گلیب. باهار(لیریك)، یای(رمانس)، قیش(كمیك) و پاییز (تراژدی) كیمی آنلاتیملاری داشیماقلاریندا یالنیز ساده بیر سیمگه دن سؤز گئتمیر. بشرین ذهنی و عینی دونیاسینداكی آردیجیل و تیكرارلانان بیر سیرا تیپلر و تصویرلر بیزیم خیالیمیزدا گلیشدیریلدیكجه، ناغیللار، شعرلر و ادبی متنلر آراسیندا اؤزونو گؤستریر و همن بو تیپلر زامان سورهسینده یئتیشدیریلدیكجه آرخاتیپلشیر! بونلار و بو قونولارین بو آنلاتیملارا اوغراماسی، نئچه یوز میلیون ایللر تیكرارلاندیغینداندیر. ادبیاتین آیریلماز و اؤلمز قونولارینا چئویرلمز ندنی ده همن بو آرخاتیپ بیر مقوله اولمالاریندان ایرهلی گلیر. بو آرخاتیپلر ادبیات دا پیلوتلارین(طرحلرین) آردیجیل مدللری ایچینده تكرارلاندیقجا، بیر سیرا بیزده بینؤورهلشمیش و بئینیمیزه هوپموش دویغولار و تصویرلر بئنیمیزده یارادیر. اؤزلرینی خیال دونیامیزدا تصویر ائدیب، عاطفی دنهمهلریمیزده درین دویغولانماغیمیزا سونوجلانیرلار، نیه كی بیزیم كوللئكتیوبیلینجدیشیمیزداكی اوست-اوسته قالانان آرخاتیپ تصویرلر ایچینده، نئچه مین ایللرین دویغوسو، خاطیرهسی و دوشونجهلرینی قیدیقلاییب اویادیرلار و اینسان(اوخوجو) اؤزو بیلمهدن بو دویغولار و آرخاتیپلرین اوووسونوندا ایلیشیر. بو آرخاتیپلره دایانان بیر دوشونجه ایله بو شعره باخساق، لیلی خانیم كحالی شعرینین باشلانیشی دا بئله بیر دویغولار بیزده اویادیر:
الیم آلمالاردا قالدی
شاعیر «آلما»نی «آلمالار» گتیریب، ایچینده اونودولموش، دانیلمیش و یا یاساقلانمیش سئوگیسینی، «آلمالار» سؤزجویونده آلمایا چوخول ضمیر-لار-(ضمیر جمع-لار-) قوشماقلا بو سئوگیسل دویغوسونا داها آرتیق وورغو یاپماق ایستهییب. بو سئوگی ده حسرتین چوخ اولدوغونو آچیقلاییر:
اَل، آلمالار حسرتینده قالدی. آلمالار باغین یوخوسوندا، پاییزدا اوتقونا بیلمهدی بو یارانی!
پاییز یوخاریداكی وورغولادیغیم همن آرخاتیپلردن بیری ساییلیر. تراژدی نی آنلادان و دوغرولدان پاییز فصلی یارپاقلارین سارالیب، اؤلوب، آغاجدان آیریلماق فصلی، آیریلیقلار چاغیدیر. بو دردی نه شعرده كی راوی نه ده پاییز اوتقونا بیلمهییر. حسرتین و كدرین چوخ شیددتلی اولماسینین بیر ندنی آلماداكی چوخول ضمیر (لار)ین گلمهسیدیرسه، بیر ندنی ده پاییزین یانی سیرا گلن (آخشاملاری)دیر. پاییز تراژدیدیر، «آخشام» ایسه تراژدیلرده كدر و دپرئسیونو ان یوكسك درجهیه چاتدیران واخت!
اوچدو سئرچهلر
سئرچهنین اوچماسی سانكی راوینین و طبیعتین بدنیندن آیریلان روحون تصویریدیر. میوهلرین دریلیب، آغاجلارین قورویوب اؤلن زامانی. آلما دریلمهییر. دریلمك حسرتینده آلمادا قیریلیب قالان اَل ده، پارچالانمیش شاعیرین دویغولار مركزینه چئوریلیر. شعرده پاییز تراژدی سونراسیندا، قیش دا گلیب چاتیر:
قار یاغدی ناغیللاریمیزا
شاعیر پاییزی و آیریلیق تراژدیسینی آلتی میصرع ده دئییب، اوچ آیلیق بیر فصلی آلتی سطیرده قورتاریب قیشا گئدیر. قیش دا بوتون جانلیلار، آغاجلار، بیتگیلر و بیر سیرا حیوانلارین یاتماسینی بیلیریك. راوی ده سانكی طبیعتین و یاشامین آرخاتیپ دوشونجهلرینده اَریییب و قیش یوخوسونا گئدیر:
قار یاغدی یاستیغیما
اللریمی دره بیلمهدیم...
اللر سئوگیسینی درمك حسرتینده استحاله اولور، آلمادا قالیر، آلما ایله و سوگیسیله بیرلهشیر دئمك. اَل نه راویه عائیددیر نه سئوگیسینه. سئوگیسینی منیمسهیه بیلمك دویغوسوندا، هم اؤزوندن آیریلیر هم ده اؤزوندن آیریلدیغیندا داها اؤزو دئییل! و سئوگیسینه تقدیم اولونور. سانكی «ونسان ونگوك» سئوگیلیسینه قولاغینی كسیب هدیه وئردییی كیمی بیر اولایدیر، بدن دن بیر پارچاسی سئوگیلیه تقدیم اولونور، یوخسا اونون رویاسیندا آلمادا قالیر:
اللریمی آغزیمدا "ها" دئییهمهدیم!
راوی الینی سئوگیسینه اوتوزدوغوندا، سانكی یئنه ده اَلی گؤودهسیندهدیر و بو خیالی اَلین(دست خیالی) وارلیغینی یاشادیر. بوراسی چوخ ماراقلی! اورقانی كسیلمیش (قطععضو اولموش) اینسانلار كسیلمیش اورقانلارینین وارلیغینی بعضن انداملاریندا احساس ائدرلر. بو مساله، نئچه پیسخولوژی انیستیتوسوندا ایثبات اولونان بیر قضیهدیر. حتی اَلی كسیلمیش بیر اینسانین گؤزلرینی یوموب و كسیلی اَلین بوش فضاسینا شمعین ایستیسینی توتدوقلاریندا، اَلی اولمایان كیمسه اؤزونو آراخایا چكیب و اولمایان اَلینین یانماسینی دویوب. بو اولای «هولوتراپیك ذهن» كیتابیندا داها گؤزل آچیقلانیر و راوی بو هولوتراپیك ذهنی ایله اَلینی آلمالاردا قویدوغوندا، اونو «ها!» ائلهمهیی دوشونور. نیه كی یقین او اَل ایندیه كیمی آیریلیق شاختاسیندا دونوبدور. شاعیر سونراكی دیزهلرده ایتبازلارین ایتلرله داوراندیغی یئرهل(بومی) بیر تپكینی گتیریب:
قولاغلاری كسیلمیش ایتیندن
بیزده و بئله دئییم بیر سیرا مال-حئیوان ساخلایانلاریمیزدا، بئله بیر دب وار كی، ایتین كوچوكلویونده قولاغینی كسرلر. یئكهلنده اوزون قولاقلار بوغوشدا حریفین آغزیندا بیر ضعف نوقطهسی اولماسین دئیه. بو بندین گلمهسینی شعرین بوتونلویو ایله ایلگیلندیره بیلمهدیم. بلكه شاعیر بوردا اؤزو دنهدییی، یوخسا بو ایشدن بیر خاطیره اولماسینی بو بندین یازیلماسینا گتیریب. شاعیر پاییز تراژدی سونراسی، قیش دا یوخویا گئتدییینده، شعرین سونونا قدر ده یوخودان دورماییر و داها دوغروسو دورماق ایستهمیر. دریلن هر آلما اونون جانینین بیر پارچاسینی دا آپاراجاق دئیه، بیر پیسخولوژیك فضانی آچیقلاییر. شاعیر بوردا «اؤزو»نو دئمك نهادینی(İDسینی) اویاتماق ایستهمیر. فروید آچیقلادیغی غریزهلر و سینیرسیز لذذتلر مركزینی اویاتماق ایستهمیر. شاعیر الینه «ها!» دئیه بیلمهدیییندن سونرا و اونونلا دویغوداشلیق ائتدیییندن سونرا و باشقا بیر اَل ایله سئوگی ده اونودولوب قالمیش الینین دریلمك قورخوسوندان، یوخودان دورماق ایستهمیر...
الیم آلمالاردا قالدی
آلمالار باغین یوخوسوندا
و پاییز آخشاملاری اوتغونا بیلمهدی یارامی!
او بوغازدان بو بوغازا
اوچدو سئرچهلر
نوتدان دوشدو آدین!
قار یاغدی ناغیللاریمیزا
قار یاغدی یاستیغیما
اللریمی دره بیلمهدیم...
اللریمی آغزیمدا "ها" دئییهمهدیم!
و قاچدیم بو یوخودا
قولاغلاری كسیلمیش ایتیندن
گؤندریلهن سئوگی مكتوبوندان
سیغما چكهن قاتاریندان
اوچان قوشلاریندان
و اویاتمادیم اؤزومو
قورخورام
دریلهن هر آلمادان...
لئیلی كحالی
* چارلز برسلر(درآمدی بر نظریه ها و روش های نقد ادبی)، مبانی نقد ادبی(ویلفرد گرین) مبانی و روشهای نقد ادبی(دكتر نصرالله امامی)، نقد روانشناختی متن ادبی(محمد تقی غیاثی) و باشقا كیتابلاردا اوخودوغوم بحثلرده «آرخاتیپ» دن گئنل بیر گؤروش یازمیشام.
كهن الگو-آرخاتیپ:
تكامللو سلسله سونراكی اؤرنكلرین اوزویله مقایسه ائدیلدییی، ایلكین استفاده ساحهسینه چیخان اؤرنك.
روانكاوی-روحسال چؤزومله مه(پسیكانالیز):
«زیگموند فروید»ون گلیشتیردییی، اینسانین اویغون و یا اویغونسوز داورانیشلارینین قایناغی ساییلان، بیلینجآلتی قارشیدورما و موتیولری آراشدیریب بیلینجه چیخاراراق، داورانیش سورونلارینی چؤزمه یؤنتهمی، روحی تحلیل ائتمه.
+0 بهین